2011 X’SMAS LAKSAWNG CAAH.
Zeizongvialte sertu Pathiannih hin minung sinah a dongnak biacah a tuah mi cu profet Malakhi sin ahhin a si.Pathian nihin minung he i pehtlaih tilo in kum 400 hrawng chung hi aa dinh chung an ti.Mahti aa dinhchung ko lio zong ahhin a Thianghlimnak(divine power) in a sullam a langh ter peng ko. Cucu zeihmanh phuhrunnak um lo in minung kip nihhin Pathian sining (God’s nature) kha ruahnak(theory)a phunphun in an chim cio.
Mi cheu nih an chimnak ah cun Pathian cu Amah sining tein a zungzal a cawlcangh peng ko ti hna in an ti.(He acts as He had always acted).Micheu nih an chimmi cu minung hi kansualtuk cang ti in Amah Pathian nih a kan ti cangcaah Minung he hin i peh tlai ti lo in a hnu bik Profet Malikhi chan in a si cang ti hna in an ti. Mahlio chan minung hna nih an ti rih mi cu,minung nih Pathian kanzumh nak hi a tlawmtuk cang caah mahti cun daite in cawlcangh ti lo in a um a si lai ti hna hin an ti. Sihmanhsehlaw sertu Pathian nih minung sinah aa rak i phuangtthan cu minung nih an ruahbal lomi le an tuak bal lo mi;,minung nih zungzal nungnak hmuh hna sehlaw zeizong vialte a tuah kho tu Pathian a si nak le misual vialte an sualnak kha ngaithiam dingah minung si nak Jesuhkhrih in a rak i phuang ning kha hngalh hna seh ti a tinh mi tu kha a si deuh. Zeicahtiah cun Pathian tinhmi cu minung nih hngalh kho lo mi le ruahkho lo mi a pinlei khin a um ko caah zeitindah a ti ti ah cun;”Vankhi vawlei nak in a lettampi in a san deuh bang in,ka ruahning le kathilti ning zong nan ruahning le nanthil tining nak in a lettam pi in a sang deuh(Isaiah 55:9). Sihmanhsehlaw Pathian kha minung ah titsa in a vun si hlan ah vawlei minung sinah thilpa hnih(2)in a vun langhter. 1.Pathian nih minung ah vun i langh aa tinh tikahhin aa tthenlo mi si nak chung in Amahthawngttha bia le Amahluat nak kha minung sinah thanh le pek a duh caah le2. A zungzal Amah zumtu si hna she law zumhawk tlak te le felfai te in mikip sin ah Amah lamkaltu ah rian ttuan hna she ti hna hi an si. Sihmanhsehlaw cu ti si lo in minung nunak chung ah ttih a nung ngaimi ruahnak(antediluvian soceity)tu kha a vun chuahk. Cucu zeitindah asi ti ah cun; Ram cu rawk lo dingin chantu dingah,a pemnak ah cun ka hmai ah a dir kho i a phit khotu ding annih lakah ka kawl hna i a ho hmanh ka hmuh hna lo a ti (Ezekiel 22:30). Cu tin a sitikah Pathian nih a serciahmi minung hrimhrim cu a hlawt a si.Minung a rakser hna i vawlei cung i a rak umter hna kha a ngaih a chiah,Angai chih ngaingai.(Genesis6:6). Sihmanhsehlaw Noah nih cun Bawipa kha a lung a ton.(Gen 6:8).Cu ruang ah Bawipa nih Amah nawlngai tu le Amah duhnak tuah hna she ti minung hi a kan duhpiak mi a si ko nain,minung nih Pathian sin in kan i tthen lengmang a si. Cucaah Pathian nih Abraham cu minung a puarhrang mi le miruamkai hna lakchung in siseh milem le tangkarumnak a kawlmi hna chung in a auh nak kha a si.Joseph zong kha Israel mi hna mamtam an ton lio chung ah a dang te in a kawh ve kha a si. Moses zong kha mahchan lio minung hna nih dinfel nak zohlo in mithleidan nak ngeih inmi an hremtuk lio hna ah khuaruahhar thiltuah khawhnak hmusaktiang in Bawipa nih a auh kha a si.Cu lio ah Esther le Nehemiah zong kha an si ve a si. Cu vialte a ruang le cu vialte sining cu minung nih hmuh dih le hngalh/theih dih a si ko nain,Pathian a thil tuahning kha an zumh kho lo caah,zeisualnak pakhat hmanh a ngei lo mi,dinnak le nunnem toidor nak in a khatmi,Bawipa nawl zulh nak ah thihtiang in tlin hirhair tele tlincikcek te in a tuah kho tu BawiJesuhkhrih kha minung in a rak i phuang nak kha a si.
CU LIO CAAN I BIAHAL NAK(THE PERIOD IN QUESTION)
Malikhi cauk hi BC 397 ah lim mi a si.Cu can lio ah cun vanmi in thawngthanh nak aw an theih mi cu tipil pe tu Profet John kha hrin a si lai timi kong hi a thang ngaingai a si. Asinah Bawipa vancungmi pakhat a rung lang i rimhmui an khanghnak biakttheng orleikam ahkhan a dir.(luke 1:11).Cu chan cu kum400 chung Profet zong an um ti lo i,a ho hamnhnih Thiangthlarua lei hawih in cattial tu le thawngttha a chim tu zong an um ti lo lio chan a si. Cu lio chan ah tuanbia he a pehtlai mi(historical division)phun ruk in a pehtlai mi thil an um.
1.The Persian Era (536 BC)
2.The Intertestamental Period (397-336 BC)
3.The Greek Era (336-323 BC)
4.The Egyptian Era (323-198 BC)
5.The Maccabean Era (165-63 BC)
6.The Roman Era ( 63-4 BC) hna ahhin thil that lo tuk in vawlei cung ah a rak um a si.
Hi hna thil si ning nihhin vawlei cung ah tuanbia lei kap in si nak le biaknak lei in si nak a phunphun in an rak tthancho ve cio a si.
1.THE PERSIAN ERA(397-336 BC)
Historical & Political um tuning
Kan chimcang bantuk in Persian nihhin Middle East hi (536-BC) in a uk.Cu zan hrimhrim ah cunKhaldi mi hna Siangpahrang Belshazzar cu thah a si i Media mi Darius nih pennak kha alak, Darius cu a kum 62 a si.(Dan 5:30-31). Persia thin lung chung ahhin Palestine i Judah(Jewish) mi hna cung ah zawnruah nak a ngei hna i an chung lei tiang le Jerusalem khua i an cawnpiaktu saya (high priest) pawl hna cung zong ah zeihmanh har nak a tuah lo. Phundang in kan chim ah cun cu lio can cu Judah(Jewish) mi hna caah cun harnak nih a tlun hnawh hna lo ti khawh a si.
Biaknak lei umtu ning(Religious Developments)
Cu lio can i Babylonian saltang mi hna cu Pathian nih a umpi hna caah milem biak nak lei khan an miphun ning in an thiang hlim ngai hna.Jerusalem lei an rak kir lio ah anmah phung lam le Moses nawlbia kha ttha te in an i cinkeng ko hna.Theological lei in ruah ah cun (Monotheism) Pathian pakhat long long aum timi zumh nak nganpi an ngeih ko. Cu pahnih a simi Moses nawlbia le Pathian pakhat longlong a um timi zumh nakkha nganpiin an zumh nak ah annun pi ko. Cu lio ah zeitindah(synagogue) hi anmah bu chungah a rakchuah ning le anbiak ning a si tihi vun zoh ah cun synagogue cu an ruangruh biaknak ah an hmang. Cucaah kutin ttialmi casawhsawh(Scribes)cu an caah a biapi tuk mi Bible(Scriptures) leh nak le synagogue service caan hman nak ah an hmang. Cu lio can theng te ah cun BawiJesuhkhrih hi a chuak i synagogue cu a ttha tuk le a sunglawituk in an bu pi ton nak ah a vun tthancho i,cu nih cun Judah(Jewish)mi bupi (community) ti in hmunkip le ramkip ah a karhter chinchin a si. Pakhat in a dang a vuntthancho mi cu Biakamthar(New Testament times) ti a vun si i,cu cu Persian pennak a dongh nak lei kha a vun phan cang. Cu can ah cun Samaria ah Biakttheng pakhat an hmuh i,cu ah cun biaknak pakhat Judah zumh nak(Judaism) timi a rak chuak. Judaism nih cun zatlang nun(social life) le Biaknak nun (religious)ti mi a vun chuak ter hna i ,cu nih cun Judah(Jew) mi le Samaritan karlak ah i tthen nak a vun chuak ter a si. Cucu nihin carel tu nih tuaktan awk le ruat tti awk ding in a vun kan hmusak ngai a si.
2.THE GREEK ERA (336-323-BC)
An tuanbia le cawlcanghning(historical & Political situation)
Cu lio can ahhin minthang ngaingai a simi a minah Alexander the Great timi pa nih ralvialte a tei dihhna i upat tuk mi ralbawi ngan a si lio can a si. Ral a tei mi hna le auk mi hna cu;Persia,Babylon,Palestine,Syria, Egypt le nitlak lei India ram (Afaganistan)tiang hi a rak uk dih hna a si. Alexander the Great cu kum 33 a si ah a thi. Greece hi kum 13 chung a uk I,amah a thi hnu zong in a pennak hi cansau pi amah pennak a nun rih ko.(Newin bantuk a si lai cu!).
Biaknak a karh ning(Religious Developments)
Alexander ralbawipa chan lio i aa tinhbik mi le a tthancho terbik mi cu holh lei kong(language) le nunphung(custom)kong, nunzia dawh le a sangngai minuning(civilization) kong bik hna hi an si. Cu caah amah chanchung ah a tuah mi cu mikip nih Greek holh le ca hi cawn ter le holh ter dih hi a si.Cu caah mah tuahser nak cu a minah (Hellenization) an ti i,Greek phunglam le Greek biaknak ning in zumh nak ngeih dih hna she tiah vawlei cung minung kip tuah khi a si.(Tlangcungmi nih Kawl pawl Burmanization lung put anngei kanti mi hna bantuk khi). Cu can lio ahcun (Hellenism) pom ning cu a lartuk i Biakamthar(New Testament times) chung ah Romans pawl zong nih an vun i nun pi a si. Cu ruang ah Judah(Jews) pawl nih an phunglam kilveng nak le karhter nakkha(Hellenism)a larnak chungah cun hartuk in le reithei tuk in an i zuam ve a si. Sihmanhsehlaw Greek holh cu uangthla tuk le lartuk in BC 270 chung ah cun a vun karh dih i OldTestament(OT) zong kha Geek holh in an vun leh I a min ah (Septuagin)an ti Greek minih an pom mi(polytheism)timi pathian tampi a um timi kha biatak te in an vun dirh kanh a si.
3.THE EGYPTIAN ERA (323-198 BC)
An tuanbia le cawlcangh ning(Historical & Political situation)
Alexander the Great ralbawi pa a thih hnu (323-BC) ahhin Greek pennak cu buaktlak in tthen 4 ah an ni tthen. Cu hna cu; (i) Ptolemy, (ii) Lysimachus, (iii)Cassander le (iv) Selenus hna hi an si. Cucu kan Biblecahlun Profet Danial cauk chung ah hmuh khawh a si. “Ki pahnih a ngei mi tukawng na hmuh mikha Media le Persia hmuhsaknak a si, mehhehtum kha Grik pennak a si i a cal i a nganmi a ki kha a Siangpahrang mosaic a si. Aki hmasa bik a kiak i ki dang pali nih an hun rolh mi kha a sullam cu hihi a si; cu pennak chung cun pennak pali an chuak lai, sihmanhsehlaw an tthawnnak nih pennak hmasa tthawnnak kha a tluk lai lo ti nak a si“.(Dan 8:21-22). Ptolemy Soter cu a pakhat nak Ptolemaic Siangpahrang si nak a cotu a si i Egypt in Israel tiang hi a rak uk hna a si.Amahhi Jews (Judah)miphun cung ah uknak a ngei hmasa bik a si , PtolemyPhiladelphus chan tiang a vun uk a si. PtolemyPhiladelphus nih a vun tei tikah cun Jews mi phun nih an tuahduh mi biatak te in an hlawh a vun tlin deuh ngai ti a si.Zei ca ti ah cun Greek nih an tuah mi (Septuagint) kha an vun upattuk cio cang caah khan a si. Mah ti Jews pawl an hlawh a vun tlinh cu Ptolemaic pennak a dongh nak lei tiang kha a vun si i cu can lio cu Egypt le Syria karlak ah buaiba nak an ngei lio can ah a vun si. Cu ti a vun si ruang ah Israel cu alai ah an vun tlaih than hna . Syria nih Egypt cu raldo nak (the Battle of Panians 198-BC) ah a vun tei tikah Judea ram cu Syria nih a vun uk.
Biaknak a karhning(Religious Developments)
Mah ti Ptolemies uknak(toleration) zangfah nak timi ruahnak nih a vun zulh lengmang tikah cun;Judaism le Hellenaism cu komh in a vun kal ve tikah Jews pawl an zumh nak caah biatak te in thin phang,thlalauh nak ttihnung tuk in a vun hnorsuan cang. Mah ti cun duhsahduhsah in Geek phunglam nih a vun tei deuh lengmang i a hnu ah cun Greek kahpia(assimilation of the Greek way of life) nih hmunhma a vun la dih cang. Hellenism pawl nih an I zuambikmi le an I timh mi cu; dawh ngai in le pumsan ttha ngai in, cawlcangh nak tuah I,Jwes pawl sin ah valut in an zumh ning kha zei ah rel piak lo in an zumh ning a than kho lo ding in tuah piak kha a si.Cucaah Biaknak cu a leng lei in siseh,a chung lei zong in siseh an vun lut hnawh hna tikah cun, cu vial te a sullam cu a hnu bikah Judaism cung ah a vun suk dih a si. Cu tikah bu pahnih(two party) an vun chuak i pakhat cu; Hellenizing party a si i, cucu pro-Syrian pawl deuh an si hna,a dang pakhat cu;the Orthodox Jews pawl an i ti i,a biapi in the Hasidim or “Pious Ones”(Predecessors of Pharisees) deuh pawl kha an si hna. Mah bu pahnih hna cu faktuk in an bu cio an ttangh tikah a vun chuak mi a sullam cu;(a polarization of the Jews a long political, cultural, and religious line) timi an vun chuak a si. Cu nih cun biatak te in buai nak a vun chuak pi i ( 168-BC) ah Aniochus Epiphanes vun doh nak kha a vun chuak pi(the attack of AntiochusEpiphanes in 168 BC). Cucu ningcang lo in thleidannak le power an duh tuk cio nak nih tthen nak a vun chuah pi mi a si.
4. THE SYRIAN ERA (198-165 BC)
Antuanbia le cawlcangh ning(Historical & Political situation)
The great Antiochus timipa a bawi can le amah thiltikhawh nak a ngeih lio can i Seleucus Philopater, Jewspa nih tlamtlin nak le uktu si nak a ngeih lio can ah a chimi cu;a ho hmanh nih mah le khua(local ) cio in (high priest) nan tuahmi tang ah uk nak nan tuah lai lo tiah a ti hna.Zapi in a ttha timi Hellenizing bu biachah nak chung ah nan um dih lai i, mizapi duh mi Jason cu Onias III aiawh ah rian pek a si lai tiah oxthodox jews pawl nih AntiochusEpiphanes kha nawlthu an pek i an can ter. Cu ruang ah buaibai nak a chuak i Antiochus nih a vun rengh nak cu Jeruslem tiang a phan. Cu tikah Antiochus nih (168-BC) ah Jews zumh nak vial te le a dawhngai mi nunphung vial te kha a hrawh dih hna.Minung nih an sungsak ngai mi pekchan nak le Sabbath ni an zarh mi vialte zong kha a hnawh piak than dih hna.Bible ca kha a tlin lo ah a tuah hna pin ah a hrawk dih hna.Jews pawl kha hranghram in voksa kha a ei ter hna pin ah milem kha hranghram in a biakter hna. Adongh nak a thiltuah mi cu biakamhnak vial te kha a hrawk,a bur dih hnu ah hmunthiang bik a sitimi hmun ahkhan, Zeus pathian biak nak kha a sak.Cu caah Jewsmiphun hi tamtuk an thi i tamtuk hrem nak an in. A sina te in sertu Pathian nih Amah a zumh i Amah duhning in a nunmi hna cung ah an herh nak kha a hmuhsak peng ko hna. Pathian nih an caah thilttha a ser i cu thilttha an co ding ah cun a dangte in a chiah hna,cun a hleite in a auh hna I Amah salttha ah a hman hna. Sihmanhsehlaw,minung nih mahbantuk chung khan luat ding ah mahte in i zuam lengmang a si ton.Cucu Pathianminung Jews pawl an nunnak ah a cang lengmang. Sihmanhsehlaw Pathian nih cun dinte le tluangte in a hman mi le a dikmi a vunlangh nak ding caah timh cia te in a um peng ko.
Biaknak a karhning(Development of Religious)
Cu can lio ah cun zeitluk indah an tunbia nih an tthancho ning a vun langhter ti ah cun; Judah zumhnak kha Hellenism nih tampi a tthentthek khawh hna a si.A hrampi in rian a ttuantu hna nih orthodox hna caah an i pe i,zapi hup in ankut in ttialmi ca a pommi hna ca deuh kha a si i,cu hna cu Pharisees ti an auh hna, a biapi deuh in Jews pawl faction deuh kha an si hna i, cu hna cu a hnu ah cawnpiaktu saya(high Priest) pawl bu komh nak deuh Office kha an si hna.
Cu hna cu a hnuah zeitindah an kawh hna ti ah cun Sadducees ti in an ti hna.
5. THE MACCABEAN ERA(165-63 BC)
An tuanbia le cawlcanghning(Historical &Political situation)
Cu lio can cu Jeruslem in nitlakchak lei Modein khuate ah a ummi cawnpiaktu tlangbawi upa a min ah Mattathias an timi cu a fa le pa nga he Hasmon inn ah an um. Cu pa cu Syrian Officer hna nih Modein khua cu thahrum hmang in pekchan nak nantuah lai tiah an ti hna lio ah Mattathias cu a tlangbawang si nak khan an hrawh piak pinah, Jews mi pawl kha leiruh cham nak an tuah hna tikah minung zong an thah hna i,cu pa cu a innchung khar he tlangcung lei an tli ve a si. Cu pa cu Jews zumtu mithawngtam pi nih an zulh ve I mah ka cu Pathian nih leirulh a cham ko hna lai ti in Pathian thangtthat nak le upat nak kha an tuah. Amah Mattathias a thih hnu zong in afapa le pathum hna nih anpa a tuah tonning te khan an peh zulh peng caah hlawhtlinnak an hmuh ngaingai a si. Cun Judas tiin mindawh in anauh mi Maccabacus (166-160 BC),Jonathan(160-142 BC), le Simon(143-134 BC) hna nih hin December 25th, 165 BC ah hlawhtlin nak lianpi an hmuh micu Jeruslem an hmuh than i,biattheng thianghlim nak in Bawipa sin ah biak nak an tuah than ni kha a si. Cu can le tuah mi cu philh lonak caah nihin tiang an auh mi cu the Feast of Hanukkah(Dedication) tiah auh peng le tuah peng a si. Doh nak le tuk nak cu Judea ramchung ah cun aa peh peng i Syria nih Maccabeans tei awk kha a zuam peng ve.A hnubik Simon hruai nak in (142 BC) ah Jews pawl nih luatnak(Independence) cu an hmuh.Cu luatnak(Independence) cu kum 70 tlukdengmang tiang Hasmonaean pennak kut tang in theihhngalh ngaimi John Hyrcanus(134-104 BC) le Alexander Jannaeus(102-76 BC) tiang in an cawlcangh pi.
Biaknak akarhning(Religious developments)
Mahlio can i a biapi in min a ngeihmi le huham a ngei mi biaknak hna cu;kumupa deuh upat pek nak le Judea tlangbawi cawnpiak nak zumhning kha an si hna. Aliamciah mi kum 100 hrawng i tlangbawi cawnpiaktu(high Priest) hna nih political position vialte an rak lak dih bantuk kha si lo in, political lei tu in thangzang an ngeih nak ca tu ah baiknak lei cu an hman.Cu ti a si cu Orthodox,Jews pawl an dirhkanh hna le an ttanghpi hna tu kha a si. John Hyrcanus hi Isreal mi cawnpiaktu tlawngbawi le uktu(governor) a vun si tikah Transjordan le Indumaea kha a vun tei hna i Samariatan temple vialte kha a hrawh dih hna.Cu ti a tthawnnak(power) le aminthangnak(popularity) kha amah le mah in an vun hmuh tikah Siangpahrang ka si ko tiah aa ti.Cuti mi a tei hna i mi a thah mi hna cu Orthodox,Jew pawl hmai ka rori ah khan a si i cu can lio cu anmah cu Pharisees tiah an auh hna a si. Cucaah anmah nih Siangpahrang a si tiah an pom lo,a ruang cu siangpahrang Davidphun(bawiphun) hrinsor a si lo pin ah Hasmoneans phun zong a si fawn lo an ti. Cu caah cu lio can i Pharisees a duhlo tu hna le Hasmonaeans tha a pe tu hna cu Sadducees pawl tiin an auh hna. Cu min cu a voikhat nak John Hyreanus uknak chan lio khan auh an rak si cang,zeicahti ah cun John Hyreanus hrimhrim kha Sadducee cu a si.
6. THE ROMAN ERA ( 63-4 BC )
Antuanbia le cawlcanghning(Historical & Political situation)
Judah(Jews)miphun nih luatnak(Independence) an hmuh cu ( 63-BC) ah a vun dih than. Zeicah ti ah cun Rom mi Pompey nih Syria le Iseal cu a lak than hna.Cu lio hi Israel Siangpahrang AristobulusII chan lio a si i,amah nih Rom ralbawi Pompey cu Jersulem lei rak lut lo ding in a khamh caah a si.Cutikah Roman hruaitu pawl cu an thin a hung i thahrum in khuapi cu an kulh i Judea thazang kha an derh ter, sihmanhsehlaw Israel pawl nih an i zuamh mi cu hremnak in cun kan luat ko lai tiah an i ruah nain azapi te in a sung dih ko. Antipater the Indumaean cu Judea biaceih tu le nawl ngeitu kha Julius Caesar nih 47 BC ah khan a pek.Herod fapa Antipater cu Judah(Jews) Siangpahrang ah 40-BC hrawnghrang in a si cang. Henllenist a bia mi le a pomi ,Herod the great ti in an auh mi pa nih aa tinhmi cu;Jeruslem,temple thar sak ding tiah a ti i,amah cu Hasmonaean family a hua tu pa a si. Amah nih Hamonaeans hrinsor hi a thah lengmang hna i,a pit nak ah amah nupi ciahlila Hamoneaens hrinsor Marianne hmanh kha a that tu a si.Anupi a that hnu in cu nu he an hrinmi a fapa le pahnih Aristobulus le Alexader zong kha a thah chih hna.Hihi zeiruangbik ahdah a si tiah cun Siangpahrang roco duh nak le (popularity) duh tuk ruang ah a si I,hi can theng te ahhin kan Bawipa Jesuhkhrih cu Betlehem ah a rak chuak. Cucu muihnak le Pathian minung an vun i tthen hna hnga ding konglam sinak a si.
Anbiaknak karhning(Religious developments)
Pharisees mi le Sadducees mi an bawining kong cu a cung ah khan ka ttial cang.A biapi ngaimi bu,buthum ancawlcangh nak kong kan vun ttial hlan ah a cheu ruah awk ngai a simi bu biapi pa hnih hna kong vun i ruatta hna u si.
(i) A hramthawkt John Hyreanus uktu bawi si lio khan Pharisees mi min cu chim a si cang. An min cu “Separatists” tiah kawh an si cang i, anmah nih an i bochan bikmi le an zumh mi cu vancung khua i a ummi ti in kutcattial mi le dan”law” kha biatak te le fekte in an i tlaih i cucu Jahova Pathian a si an ti an biak nak kha a si. Anmah nih Jahova Pathian a si tiah an hmuihtinh mi cu nifatin kan nunnak ah Pathian Biathiang Bible nih fektaktak in kannun nak hi ningcang te in Bia a chim peng “oral law“( or) Mishnah”nifatin kan cinleng naknun ah kan hmang peng mi, ning le cang hi a si an ti. BawiJesuhkhrih nih rianttuan hram a rak thawk hmasa lio i a hmanmi “oral law” hna cu an fektur tuk i ning le cang lei in vun ti ah cun Pathian biathiang Bible ning te khin an si hna.Cu ti in vun um le vun si tikah minung nih Pathian bia ah fektur tuk in vun nun khawh ah cun lungduh nak long in a si cang i thlarau rianttuan nak kha an pom kho ti lo.
(ii)Sadducees pawl an min cu Zadokites in a ra I, Hebrew holh in kan chimh ah cun;“tsaddik”timi dinfel nak”righteous” timi in a ra mi a si.Phariseecs pawl nih kuttialmi ca biatak te in an pom bantuk in,Sadduseec pawl cu high priest pawl kha biatak te in an hmuihtin ve mi le an pom mi a si ve.The high priest pawl cu zeibantuk bu political lei siseh,social lei siseh,biapi deuh in an hmuihtinh deuh zungzal a si. Cu ruang ah Jews hruaitu pawl cu social lei deuh hi an i hmaithlak deuh tawn nak a si. Angaingai ti ah cun Parasi pawl hna nak in mitlawm deuh hi an si hna nain a biapi deuh a si mi lutlaitu (high priest) tlangbawi rian lei poahhi Saddusi pawl nih hin an tlai deuh i cu chung hmanh ah cun Jews miphunfa aa ti deuh mi chungkhar hritlai deuh ti mi(aristocracy) ti mi pawl deuh hi an si hna.Cu caah zeitindah an hmuh hna ti ah cun annih pawl cu dinnak ti mi Pathian nawlbia he khan an iralkanh cang i Pathian nawlbia he khan an i tthen cang hna an ti hna,zei cah tiah Biaknak cu Biaknak a si,Politic cu Politics a si ko an ti.Cu ti a si ruang ah ahnu cu lunghrin nak(zumhlo nak) an ngei cang hna i,hlanlio mihlun deuh bu(old-fashioned) ti le,tinhnak a ngeisetsai lomi(irrelevant) ti le biaknak lei long a si awk ding a si ati mipawl(fanatical) ti in bu tahte kha an i tthen dih hna.
(iii).Cu lio RomanEra a can chungah cun Herodians bu pawl kha an hugchuak i,cu pawl nih an i timh bik mi cu,Herod’s cozah hi thawn seh ti kha a si ko nain Roman cozah kha an tihphan deuh ngai hna caah an bu chung ah a buaibai ngaingai a si.CuFarasi mi pawl nih cun Jesuh kha zeitndah an ti ti ah cun”Saya,nang cu li chim hmang lomi na si ti kha kan hngalh.Pathian nih cuticun umhna she,a tining kha biatak tein na cawnpiak tawn hna I a hohmanh an hmaikha na zoh hna lo.Cu caah hihi kan chimhtuah: Rom siangpahrang ngunkhuai pek hi kan phung he aa kalh maw kalh lo?an ti.(Matt 22:16-17).Cu pawl nih cun biatak te in an dirhpi mi cu Geekphunglam a simi(Hellenism) kha a si I,Farasi pawl kha biatak te in an doh hna i,Farasi pawl he I than siseh ti kha an chim.
(iiv).Zealots (or) “Cananaeans”timi Aramaic Kanna siseh, “zealous” Canaanites tiin (NKJV) nih a auh mi hna ,biaknak lei bu an si ko nain,biaknak lei ruattuk lo in Politics lei deuh long a ruat deuhmi pawl hna nih cun Herodians bu pawl kha an doh cawlh hna. Anmah pawl cu Roman cozah nih an sermi dan(rule)kha an zulh lo pin ah,Farasi pawl an chimmi Israel Messiah nih cun Romman cozah a tei te lai ding hi,hngak awk ding a si timi bia zong kha an zumh kho hrimhrim lo.Pathian long long nih kan sinah a ralai I kanral hi a kan tei piak lai ti long long kha annih an pommi le an zumh mi cu a si.Cu caah Jews miphun nih luatnak(Independence) ca longloang ah kan doh lai an ti. Cucaah Farasi pawl cu biaknak lei long long caah dan(rule) cu kan zulh lai I,mah nih cun miphun dawt nak cu a chuah pi ko lai an ti.Zeintindah an ti rih ti ah cun minung nih sermi ralkap nak chal cun Pathian thlarau nih a sermi Thlarua tthawn nak kha a biapi deuh an ti.
(v).Mah vialte buaibai nak a vun um nak cu Rom cozah rawk nak le chiat nak ca i a muru long te an si hna.Cu kong vialte hi Bible biakam thar(New Testament)ah cun an chim lo nain Biakam thar kong aa thawk nak le a vun um nak ding ca I konglam an ttialmi Rili thi cazual timi(the Dead Sea Scrolls)ah hin an um dih. Hi a cungkong kan ttialmi vialte hi,Politics lei kong si lo in Biaknak lei kong long te tu an si. Anmah vial te konglam hi vun zoh ah cun mirang holh in (pseudospritual cult)timi thlarau hman lo mi le palhmi zumh nak in a cawlcangh mi an si caah asi. Cu thlarau hman lo mi le palh zumh nak cu minung zatlang nun(ordinary human society) ah vun tthanpi in dirhpi an tinh bik mi cu Judism than pi kha si ko.
Mah vial te chung i an vun palh sual bik mi a hramcu,a dik lo minun nunningkha minung phungmen in a ttha te ko lai ti ngaithiam i,Pathian he vun i tthen i Israel miphun hna sinah thawngttha bia an auh pi lo mi kha a si e a ti. Cu caah Isrealmi cu vawlei he an i hla cang ruang ah siseh, anbuainak a hrampi zei an rakrel lo ruang ah siseh,,cu vial te ruang ah cun ruahchan nak ngei ti lo in thihnak nih a tlun hnawh ko hna a ti. Hi caa relmi vialte cu Bawipa nih lawmh nak le hna ngam nak,fimnak le hngalhkhawh nak in pe cio hramko hna seh.
Note: Hi cahi , Wlliam MacDonald i a ttialmi Believer’s Bible Commentry cauk chungta leh mi a si.
Laca biafang palhmi tampi a um ko lai,a reltu vialte nih ngaithiam khawhnak thinlung ngeih hna usih.
