Pathian nih a thim tiah kannih khrihfa zumtu hna nih kan ruah mi Jew miphun an tuanbia zoh tikah, miphun dang le biaknak dang hna nih uknak, hremnak, serhsetnak, cucun an ci mit lakin thahnak an tong. Biakam hlun chan ah Jew miphun hi miphun dang hna sal ah an tan caan a tam. Pathian nih zei ruangah Moses a auh timi kha kan rel ahcun Jew miphun zei tlukin Egypt ram ah an tuar ti kha fiang tein kan hmuh lai. Cun, Psalm 137 kan rel tikah Babylon ram ah Jew miphun an tuar nak hna kha fiang tein kan hmuh.
Vawlei cungah empire pakhat hnu pakhat an kai, an tla than, cuticun, Roman empire zong a rak chuak ve. Jew miphun an him deuh ma? An him hlei lo tiah kan ti ko lai. An umnak hmunhma in hramhram in an chuah ter hna. An thawl hna. Roman empire kha khrihfa Roman empire ah a vun i can hnu zong ah Jew miphun an him hlei lo. Hi caan lio ah Jew pawl hi second-class citizen dirhmun in an rak um. Kawlram in tlangcung mi nihin kan dirhmun he aa khahnak a um pah theu lai. Kawlram zong ah tlangcung mi cu second-class citizen an si tiah ca-uk [constitution] ah aa tial lo sawhsawh or lawnglawng khi a si ko.
Medieval chan a vun chuah. Western Europe vialte zong khrihfa ram ah aa cang. Western European zumtu hna nih Holy Land [a bikin Jerusalem] khi Muslim hna kutin lak than dingah Crusade voi tam nawn an rak tuah. Hi caan lio ah Jew miphun nunnak tamtuk a rak liam. Cupinah, Germany, England, le France um mi Jew miphun hna kha an thawl dih hna. Jew miphun tuanbia hi tuarnak tuanbia [history of suffering] deuh a si kan ti ko lai. Jew miphun hremnak hi 1939 le 1945 kar ah a zualhma bik kan ti lai dah. Kan theih cio ban tukin, Holocaust lio ah Jew miphun million 6 hrawng nunnak a rak liam an ti. Zapi hngalh a si.
Mandalay ah kum 5 leng ka um. Rian ka rak tuan. Kum khat ah voikhat a tlawm bik Hakha lei ka tlung tawn. Thal sianginn khar lio ah ka kal theu. Gangaw peng le Hakha peng aa tonnak hrawng kan phan caan khi ka ngeih a chia, cun, ka lungfah a puang than tawn. 1998 hnu in a si rua, Hakha peng zeimawzat cu Gangaw peng ah an telh. Nan hmuh cio ko lai. Kan vawlei, kan ram, kanmah ta a si mi, duh paoh in an kan chuh. Lungfah dah ti lo, zeital tuah khawh mi kan ngei maw? Lairam a bi deuh lioah Burman pawl an ram a van kau deuh. Nain, anmah nawl lawngte cu pei a si fom cu. [Kan pa le hruainak in CBCUSA nih Palewat peng bia tak tein a dirhkamh caah lung a lawm ko. Kan pa/u le cungah upatnak ka pek hna]. Mandalay ka um lio ah Maymyo lei ka kal caan a tam, ka kal caan paoh ah Sai Htee Saing nih a rak sak mi May-Myo Moe kha ka hnathlam ah a cuang tawn. Shan miphun zong nan celh ve lo mu ka ti.
Cu lawng a si rih lo. Laimi nih kan ram ah kan ca cawnnak nawl kan ngei lo. Lairam ah Laimi nih Laica cawn cu “illegal” a si. Zumh awk ah a har, nain, a hman mi a si. Nan theih dih mi a si. Lairam ah Pathian zalong tein kan bia kho lo. Miphun biaknak hmelchunnak caah kan tar mi vailam tung vialte pakhat hnu pakhat an phur dih. Cu lawng a si rih lo. Mandalay ka um lio ah Laimi kan nau/far hna M.A, M.Sc, le LL.M an awng. University ah saya/mah tuan dingah rian an sok, hmuh a um bal lo. Cucun, cozah rian an sok, an hmu hlei lo. Kawl kan si lo caah a si an ti. A dang chim ding a tam tuk rih, nain, hi vial hi si rih seh [HRW & CHRO rel ding].
Jew miphun hi vawlei tuanbia ah kum 2000 leng hremnak [persecution & genocide] an tuar, nain, an tlau kho hlei lo. [Atu zong Iran le Arab miphun cheukhat nih kan hlauh hna lai an ti]. Vawlei cungah miphun a tlau thai mi an tampi. Zapi theih a si. Nain, Jew miphun cu kum 2000 leng hrem an si nain, an rak tlau lo, a tu zong ah tlau lo, hmai lei zong an tlau te lai ka zumh lo. Zei ruangah dik a si hnga? Naingaiyi [politicians] lei pawl nih hmuh ning [theory] a um lai. Tuanbia [historians] lei thiamsang pawl hmuh ning zong a um ve lai cu a fiang. A dangdang hmuh ning a um len rih lai. Biaknak lei mitin ka hei cuanh ve tikah, thil pahnih ruagah kum 2000 leng hram an si nain Jew miphun hi an tlau kho rua lo tiah ka ruah. Mah thil pahnih cu kanmah Laimi zong nih kan miphun a tlau nak hnga lo i cawn ve awk ah a herh tiah ka ruah.
Pakhat nak: thluachuah kan hmuh, teinak kan hmuh, kan hlawh a tling, lawmhnak in kan i khah lio caan ah Pathian thangthat cu a fawi ko. Cucun, kan dam lio, kan him lio, le mithmai tha hna kan hmuh lio ahcun Pathian sinah lunglawmhnak bia chim hi a fawi ko. Nain, harnak, zawtlaknak, le retheihnak taktak kan ton caan ah Pathian thangthat cu a har deuh ngai cang. Cu lawng a si rih lo, himnak, chawva, le caan tha [opportunity] hmuh ding a um tikah Pathian hnu lei chit tak hi a um kho ngai. Nain, Jew miphun cu an biakmi Pathian kha thih tiang zumh tlak in an zulh. Daniel le a hawi le tuanbia kha rel tikah fiang ngai in kan hmuh khawh. “Hi kong ah hin kan in leh awk a herh in kan hngal lo; a alh thluahmah mi meiphu chungin kan biak mi Pathian nih a kan khamh khawh ahcun a kan khamh ko lai, a kan khamh lo hmanh ah na Pathian cu kan bia hlei lai lo i na phun mi milem hmai zong ah cun kan kun lai lo, ti kha bawipa nih hngalh ko” (Daniel 3:17-18).
Pahnih nak: Jew miphun hi an tuanmi paoh ah biatak tein zuamnak lungthin an ngei. Kum 2000 leng an miphun ningin hremnak an tuar ko, nain, kan zate nih kan theih bantuk in, vawlei cungah field kip [science, arts, computer, medicine, bank, business, etc.,] ah a thiam bik, a ngei bik, a rum bik an si. Jew miphun hi million 13 lawng an si, nain, vawlei nih sunsak bikmi Nobel laksawng a hmuhtu hi an tam kho ngaingai. A tawinak in chim ahcun, vawlei ah a thiam bik kan si lai, timi lungput he an i zuam, Bawipa nih thluachuah a pek ve hna. Cucaah, a thiam bik an rak si, a tu zong an si, cucun hmailei zongah an si rih lai. Pathian nih rian aa zuammi lawng thluachuah a pek hna.
Biakilhnak: Ka chim cang bantuk in, Laimi le Jew miphun kan tuanbia cu aa khatnak a tam. Anmah cu an tuar deuh ko, nain, kanmah zong kan ram cia ah him tein kan um kho ve lo. A phunphun in harnak kan ton ve. Kan phanhnak ram India le Malay ah kan him lo. Jew miphun he kan tuanbia [history of suffering] a khat nak a tam, nain, kan lungput le Pathian kan zumhnak ah zei tlukin kan i khah hnga? Vawlei a hmunh chung, Laimi zungzal kan hmunh ve ding ahcun, Jew miphun nih thih tiangin Pathian sinah zumhtlak an si bantuk in kanmah zong nih Pathian sinah thih tiang zumhtlak kan si a herh ve ko rua. Cucun, kan tuanmi paoh ah anmah bantuk in thiam hlei sang si khawh dingah zuamnak thinlun taktak kan ngeih a herh ko rua lai. Biana ah, ram thumnak a phan mi kan fa/nau le hna chungin cawnnak kip ah M.A le PhD hna tampi nan kan hmuh piak a herh ko lai. Kawl nih kan cimit dingah an rak i zuam, a tu zong an i zuam, hmai lei zong an i zuam rih lai, nain, kanmah nih Jew miphun bantuk in kan i zuam ve, Pathian sinah zumhtlak in kan nun ve ahcun, zungzal in kan hmun ko lai. Bawipa nih kan dirpi sehlaw, kan umpi zungzal ko seh!
Lawmhnak he,
Pa Pum
St. Paul, MN
