By- Sang Uk Cung
Biahmaithi; Kum 175 chung rangchak tiangin zumtu thatha thisen a rak luantertu tiah ruahmi “Crusades” biafang hi tuanbia tialtu tampi nih an tialmi tete dannak tampi a ummi chungah a tanglei bantuk in a tuanbia tawite le ka hmuhning a pelte van langhter ka duh ve.
Biafang: “Crusades” biafang origin cu French holh “Croisee” in a rami a si. Dr. David Van Bik dictionary ahcun “thiltha tuahnak ca I mi zapi nih lungtho ngai in tuan, thil tha lo dohnak ca I zapi nih lungtho ngai in tuah” tiah kan hmuh. Latin biafang le a dang biafang tampi hmannak a um rih.
Crusade thawhnak: AD 1096 in 1272 tiang, zumtu thatha thisen tampi a rak luantertu, Crusade cu Roman Catholic le Muslim raldohnak in ai thawkmi a si. Khrihfa mi hna nih ramthiang ( Holy Land) tiah kan ruahmi cu Jerusalem, Jesuh khrih chuahnak , a tlawnlennak, a thihnak hmun va zoh hna hi biapi tuk ah an rak ruah. Cu ka hmun a phan khomi cu Pathian nih an sualnak a ngeih thiam hna ti tiang in an rak zumh ve caah sifak mirum danglo in rak tlawng an rak I zuam cio hna. AD 638 ah hin hi hmun vialte cu Muslim kut ah a phan. Muslim pawl nih Ramthiang tlawn cu an rak thlauh hna. AD 1071 kum a phak tikah a puar ngaimi Seljuk Muslim nih Arab Muslim kut in Jerusalem le Ram thiang vialte cu lak dih I, tlawn an sianh ti hna lo. Jerusalem le ramthiang tlawngmi tete zong harnak tampi an pek hna. Cucu Jesuh khrih a zumhmi hna caah cun an nunnak nih an celh hrimhrim lo. Cucaah Jerusalem le ramthiang hmunvialte kha Khrihfami hna kut chungah um I luat tein um kal kha an rak saduhthat bikmi a si.
Raltuk duhnak: Hi chan lio can hi Zurop ram hrawngah ral doh a zuammi tampi an um. Mitampi cu raltuk nih a rak hiar hna. Ram thar va lak le va uk duhnak hna hi mitampi an rak I zuam. Cucaah khirhfami hna nih Jerusalem le ramthiang hmun khamhnak caah raldoh cu a sunglawi tukmi Pathian riantuan ah an ruah caah rak tuk duhnak thinlung fakpi in a chuak. Muslim ral nih khrihfa ram lak dih an timh cang caah France ram Clermount ah pumhnak nganpi an tuah I Crusades raltuk awk ah mizapi lungtlinnak an rak lak. Cuticun Phungchim thiam thiam an vak I Crusade ral doh awkah an forh hna. Hi lio ah raktuknak caah phungchum thiam taktakmi cu Ameins khuami Khrihfa phungki Peter a si. A cheu nih cun Crusade a rak thawktu tiah min an pek. Cuticun Crusade raldohnak cu 1096 in a rak thawk.
Raltuknak: Kawlram ralkap nih “Zebaw te.. tedaw.. ngaze ma la” timi hla an van I sak I raltuknak ruangah na thi ahcun “Hell” na tla lai loh tiah ralkap an van forh cang ahcun an lungthin chungah zeihmanh ruatlo in raltha taktak in ral an tuk ngam bantuk in Pope phungchim thiam thiam nih Jerusalem le ramthiang caah Crusade raltuk cu vanram kainak bak a si ti tiang in an rak forh hna caah mi tampi an lung a tho tuk I, voi (9) tiang ral an rak tho ve. A voikhatnak (AD 1095-1099) a si. Peter hruainak in Constantinople khua lei in an kal. Nicea khua an phak ah Sejuk Turks pawl nih an rak tuk hna I Muslim nih an rak tei hna. A phu hnihnak cu France ram in miraltha deuh le teirial deuh pawl kha Golfrey le Baldwin te unau hruainak in Nicea khua cu Muslim kut in an lak than. Cuticun Asia Minor ram vialte kha har ngai in an lak hnuah Jerusalem le ramthiang hmun hma vialte cu 1099 kum ah Muslim kut in an lak dih. Jerusalem a uktu dingah Latin bawipa Baldwin(1099 -1118) kha an rak chiah. A voihnihnak (AD 1147 -1149) ah a si. Muslim nih thazaang fakpi in an van I hrim than I Jerusalem le ram thiang cu an doh than caah Khrihfa cu Muslim nih an tei hna. Jerusalem le ram thiang vialte cu Mulsim nih an pen than dih. A voithumnak (AD 1187 – 1192) cu England ram in Richard, French ram in Philip Augustus le Germany ram in Frederick Barbarona nih an hruai hna. Asinain ral an sungh caah Jerusalem le ram thiang vialte cu an la kho lo. An sunghnak a ruang hi zoh tikah Germany ram in Frederick Barbarona hi Cilicia ah a thi. Cun England ram in Richard le French ram in Philip Augustus an I rem lo caah a si an ti. A voilinak ( AD 1202 – 1204) ah a si. Crusades raldohnak ah ni chuahlei le ni tlaklei an I rem lo caah lungkhahnak a um lo. Cucu Muslim caah caan tha tuk a si. Cucaah Muslim nih an tei hna. Hi lio caan ah hin German le France ah Hngakchia Crusade tiang an rak tuah. A voinganak (AD 1217 -1221) cu an I doh than I a hram thawk ahcun an tei pah ko hna nain umnak hmun cia a si hratmi cu Muslim nih an tei hna. A voiruknak ( AD 1228 – 1229) ah a si I Frederick Siangpahrang chan ah a si. Hi lio ah Jerusalem le Bethlehem cu an lak khawh. Asinain 1244 kum ah Muslim nih an van tuk than hna I Khrihfami nih an tei kho ti hna lo. A voisarihnak (1248 – 1254) ah a si. French ram in FriLouis IX chan ah Izip lei in an fuh than hna I an tei ko hna lo. A voiriatnak ( 1270 ) ah a si I fakpi in an I zuam nain an tei kho ti hna lo. A voi kuanak ( 1271 – 1272) ah a si. England ram in Siangpahrang Edward I nih a hruai hna nain Muslim cu an umnak hmun fektuk in hram an bunh khawh caah Khrihfami hna cu Palestine ram ningpi in an sung I Muslim kut tangah a tla dih. Israel nih AD1948 kum ah luatnak an lak tikah ramthiang hmun cheu khat an lak than. Asinain nichuahlei Constantinople khua le vawlei laifang kan timi vialte cu Muslim kut tangah an um thai cang.
Crusade dangdang: Chan laifang ah hin Sweden miphun nih Finland ram raltuknak caah crusades cu voi thum tiang an rak tuah. A voikhatnak cu AD 1155, a voihnihnak cu AD 1245 le a voithumnak cu AD 1292 ah an rak tuah. 1147 ah Wendish Crusade, Stedinger Crusade(1232 le 1234), Aragonese Crusade (1284-1285), Alexandrian Crusade (October 1365), Mahdian Crusade (1390),(Crusade of Nicopolis (1396), Crusade of Varna (1444) ..etc.. Hi vial te Crusades hi kan zoh tikah “ Crusades ” timi cu Pathian bia forhfialnak in raltuk lawngte an si kan ti khawh. Caan tampi a liam tikah raldohnak lawng si ti loin vawlei cung Evengelist min thang pipi( Billy Graham le David yonggi cho tibantuk) hna nih ram ral dohnak siloin kan nun sual ral dohnak ah Crusade biafang hna hi an van hman cio a hung si.
Laimi Khrihfa le Crusade: 1899 March 15 ah Carson te nupa nih Lairam ah thawngtha thlaici an tuh ri in 1970 hrawng tiangah lairam khrihfa cungah “Crusade” biafang hmannak a um lo kan ti khawh. Training le Conference tibantuk in Pathianbia cawnpiaknak rak hman deuh a si. Asinain 1970 kum hrawng hnu in Lai miphun chungah thlarau cawlcanghnak ( Hlimsang) a luh tikah khua kip le hmun kip ah “Crusade” biafang hmang in kan nun I thlennak dingah cawnpiaknak phunphun a hung chuak ve.
Laimi chungah Crusade tuahnak theipar: Athatnak: Laimi nih “Crusades” kan tuahnak thawngin Pathian bia le hla kha sii drip rawnh bantuk in kan I rawnh tikah mi tampi nih Pathian bia fiannak, lungthlennak, nunzia thatnak, pumpeknak, hnangamnak, dinfelnak, nun tharchuahnak, pumpak kan thlarau nunnak cioah hnangamnak tling le kan thlarau zumhnak ah diriamhnak tampi a kan pek. A ruangcu Pahtian bia in zarhkhat/ zarhhnih chung hna zeitindah a nunzia aa thinh khawh lai tiin le a lungthin kan thlen khawh lai tiin fakpi in thlacamnak he kan tuah tikah hin minung tampi hna nunnak ah hmual a ngei tuk. nu le pa chimh hrim kawhlomi tampi nih Jesuh dawtnak an van theih I lungthlennak an hmuh tikah cun Lunglawmhnak in kan khat ko. A chiatnak: Laimi kan pa Rev. Dr Chum Awi nih Crusade kong fiangte in a tialmi chungah a van langhtermi pakhat te kha van zoh than ka duh. A tialmi cu, “Crusade tuahtu nih a kaimi hna lungthin chungah (psycho) an lungcaw dihlak in chim le rel le au le khuan asi tikah a celhlomi hna nih tluk le rilh a um ve lengmang. Cucu thlarau nih a umpi tiin caan sau a rauh tikah mitlam tlinglo ah a chuakmi an tampi ve. Bnb ah keimah ka nu a nau nu cu India ah va a ngei, tefa a ngei, an pa thih hnu ah crusade a kal lengmang, a lungthin a molhmawk i a thih ni tiang mi tlamtling asi ti lo” a timi hi laimi khrihfa bu tampi kan tong cangmi a si. Lairam ah Crusade kan van tuah I kan cawnpiaktu nih a cawnpiak mi thawngin thlarau kha zuri bantuk in a rimi kan tamtuk. Cu nih cun: - hruhnak, ritnak, molhnak (2004 lio ah Hakha Khuathar Sianginn ah Thlarau kawmpi an rak tuah I a dih bak in minung pahnih an molh),nu le va thennak( Zumnak dan ruangah nu le va then I ngaktah a simi an tamtuk ), thathutnak le riantuan huamlonak( Crusade kai hnuah ka piangthar ti I riantuan duhnak lungthin um ti loin thlacam le thangthabia chim vakmi kan tam tuk), le Nu le Pa I duhnak ( Crusades tuah ruangah mizo nih “ hmangeihnak” an timi duhnak a chuak I, nutung le patung si hnuah nu le pa sualnak a tuahmi an tampi an um. Fa tiang an ngeimi hna an um I cu fa cu thlaraufa tiin kan ram ah Pathianbia cherhchan in aa duhmi hna) etc… hi thil vialte hi kan laimi khuate kip ah le kan lai miphun chungah a um ngai. Cu theipar nih cun zumhnak dannak, lungrual lonak, bu thennak,Pamnak, nu le va thennak, Pakhat le Pakhat zei rellonak( nang na piangthar lo kei ka piangthar tibatuk) hna hi an si. Hi thil kan tuahmi hna hi Pathian nih a duhmi a si hnga maw? timi khua a kan ruah khoter ti lo I, kanmah le kan tui ning, kan zumhning le kan pawmning hawih in khua kan sa cio hna. Cu ruangah laimi khrihfa bu cu sa le ral bang buu khat le buu khat, u le nau, pa le fa …etc.. I thennak a tamtuk cang.
Crusades biafang hman tung ahcun ruahchih a herh tiah ka ruahmi cu:-
1. Crusades biafang cu Pathianbia in rakdohnak forhfialnak a si kan tibang, sual thlennak lawng siloin Pathian pekmi kan lairam dawhte kan “Holy land” a simi cu setan pennak in a luat khawh venak dingah Pathianbia in kan miphun chungah fakpi in forhfialnak le cawmpiaknak hi kan chim peng awk a si chih.
2. Kan biaknak, kan nunphung le ziaza , kan holh le ca a biapitnak kha Pathianbia a simi baibal cherhchan in fakpi in kan cawnpiak peng awk a si.
3. Kan uktu hna nih a lamkip in Lai miphun tlaunak an I zalh lio caan ah le lai miphun ramkip a ummi hna lai miphun sinak in kan tlaulonak dingah Pathianbia in kan miphun dirkamnak, phuntanhnak le funtomnak kha fakpi in kan I forhfial le cawn piak ding hi kan philh lo awk a si.
Chanthar mit in “Crusades” biafang hi Khrihfami nih hman a tha maw?
Biafang hmannak ning abiapitnak pakhat in van langhter ka duh. Hakha ah OG lei Doctornu nih nu ngandamnak kong cawnpiaknak a rak kan ngeih lio ah a chimmi cu Nu nih an ngandamnak thatlo ruangah nau hrawh an duh tikah an chim tawnmi cu, “ Nauthah” ka duh ee .. siibawipa an ti tawn a ti. Kei nih ka lehmi hna cu “ Nauthahnak” nawl cu kan ngei lo ee ka ti hna a ti. Asinain “Nau inn tawlnak” nawltu cu ka ngei ko ee tiah kan leh hna a ti. A chimduhmi cu biafang hmannak kha a biapi tukmi a sinak kha a si. “ Nauthah” le “Nauinn tawl” cu a riantuan ning ai khat bak ko nain upadi mit ahcun a sining ai dang tuk. Chan le sining aa tlak ningin Biafang hman thiam a herh tuk a rak ti. September 16,2001 lio ah khan American President hlun George Bush nih Iraq ral a rak tuk lio ahhin Media in a phunphun in a ralkap hna kha thazaang a rak pek hna lio ah “Crusades” timi biafang pakhat a rak telchih sual ruangah USA ramchung ummi Muslim vialte faktuk in a rak lauter hna. USA ramchung a ummi Muslim tampi hi Iraq raltuknak kongah an lung a tlingmi a si ko. Asinain Bush nih “Crusades” biafang pakhat te a rak chim sual ruangah USA ram Muslim pawl lungthin chungah Launak nganpi a rak um ve. 1517 lioah Roman Catholic biaknak chungah sualngaih thiamnak Lehhmah (Indulgence) cu an rak zuar. Hi lioah Bishop Albert nih St. Piter Basilica biakinn saknak le a leiba chamnak ding I phaisa kawlnak ah a thiciami lawng silo in a thi rihlomi hna ca tianginn a rak zuar I mitampi nih an rak cawk tuk hna. A ruang cu kha lehhmah kan ngeih ahcun khamhmi kan si cang kan sual zongah vanram ka kai lai tiah an rak ruah caah khrihfa nunzia a mui a rak chia chin lengmang. Cucaah Martin Luther nih zumhnak a diklonak kong kha biatlang (95) in a rak tial I Wittenberg biakinn ah a rak tar. Hi ruangah Roman Catholic pi cu pup tiah aa cheu I cu pawl cu “Protestant” tiah an auh hna I a sullam cu “Dohtu” tinak an rak ti hna. Hi lio ah hin Roman Catholic zumhnak a dik lo tiah a chuahmi paoh kha Roman Catholic Pope nawlpeknak in an rak hrem hna I an rak thah hna caah Roman Cathilic zumhnak a rak dotu hna zumtu thatha nunnnak tam tuk an rak liam. “Protestant” cu Hell tla ding bak ah an rak kan ruah. Asinain chanchan tampi a liam ve tikah zumhning le khua ruah ning zong a van I thleng ve bantuk in “Protestant” biafang hmang ti loin biafang dawhte “Reform” timi biafang an hman cang. Nihin kan chan cu Globalization le computer chan a si cang I, Khrihfabu pakhat le pakhat kan I theihthiamnak lawng siloin Biaknak pakhat le pakhat zong I theihthiamnak ding ah a phunphun cawlcangh “Ecumenical Movement ” chan a si cang. A liam cia caan ah rak hmanmi biafang dawhlo tete hna hi Khrihfa mit in cuanh than le zoh than chan a si cang. Cucaah Roman Catholic nih a rak ral bikmi le a thah tiang in a rak thahmi hna “Protestant”pawl vialte hna hmanh kha biafang dawhtukmi “Reformer” tiah an thlen tikah hin tuchan holh cun an “piangthar” ti khawh a si. Thiangthlarau lungput bia a si. Cucaah kan nih khrihfa mi hna zong nih hin “Crusades” biafang hi chanthar mit ahcun biafang dawhlo tuk a si cang ai. “Ecumenical” biafang a si ti lo. Biaknak dang le zumlotu hmaiah Jeush mithmai a kan cuanter lotu biafang pakhat a si kan ti khawh. Cucaah hi biafang can ah Camping ,Training, Conference, Teaching etc.. biafang hman in, kan I timhmi sual raldohnak cu siam a tlinter thiamthiam ko lai. Jesuh nunzia a ngei I zumlotu nih min an raksakmi “ Khrihfa” nih hin chan he aa tlak in mi hnatheih ah a remlomi le Mi ruahnak ah a thuurmi biafang hman cu kan ngol awk a si ko. Thiangthlarau biatak nun cu Jesuh khirh nunnak he aa pehtlaimi nun a si. “Mi zeihmanh hi Khirh he an i peh tleih tikah cun mithar a si; a nunning hlun kha a lo cang, nunning thar kha aa thawk cang” (IIKorin 5: 17 ) Halelujah! Mithiang Pawl nih cun Thiang Thlarau nunzia cu Galati 5:22-23 chung ah hi ti hin a langhtermi cu dawtnak, lawmhnak, daihnak, lungsaunak, zaangfahnak, thatnak, zumhawk tlakmi sinak, toidornak le mah le mah teikhawhnak te hna hi an si a ti. Kolose 3:12- 14 zongah fiang tein a langhter rih. Baibal nih hin minung nih tuah kholo dingmi hi a kan fial lo. Hi Thiangthlarau nun hi kan si khawh ding zong a si I, zumtu hna nih kan tlinh ding zong a si. Tuchan ah biaknak kip ah I theih thiamnak biafang hi uar bik cio a si. Khrihfami asilomi hmanh nih I theihthiamnak biafang(Inclusive word) an hman lioah kannih khrihfami hna nih miruah thuurmi biangfang cu kan hman hrimhrim tilo awk ah ka van langhter ve.
Biafunnak; “Crusades” tuanbia kan zohthan tikah raldohnak voi (9) chungah voi (2) lawng an tei hna voi(7) cu an sung. An sunghnak a ruang tampi lakah pakhat cu Lungkhat lonak a si. Miphun hruaitu tampi kan lung ai khatlonak nih kan thazaang a der ter. Crusades biafang kan hmannak hi Sual thlarau dohnak ca menmen lawng ah kan hmangmi biafang a si ko caah hi biafang can ai ah biafang dang kan hman awk a si ko. A biapi deuhmi cu cawnpiaktu hi kan si ko. Cawnpiaktu tha nih miphun a ser siam I miphun chungah dinnak, felnak, remnak, lungkhahnak, lungrualnak, dawtnak le thlachiat ruahnak a umter. Cawnpiaktu tha nih kan miphun a himter ko lai I kan khrihfa nun ah aa dawh bikmi nun “thlachiat ruahnak nun” a kan ngeihter ko lai. Crusades biafang nih lai a rel lai lo. Khirfami nun ah aa dawhbikmi nun cu thlachiatruah nun a si tiah kan pa Dr. David Van Bik nih a rak ti bang, midang caah ngeih nuamlomi cu thlachiat ruahnak he hmangtilo dingin ka ruahnak ka van langhter ve. A reltu nan cungah Pathian nih fiannak le daihnak in pek ko hna she.k
Sang Uk Cung,
Serampore College/University, India.
