Laimi Kan Thawhkehnak le Nihin Kan Dirhmun

Original source: Lai Forum & Rungcin mail (8 & 9 July 2009)

Sender Email: liancin2000@yahoo.com

Laimi kan mino hna,

Indianapolis khua i nihnih chung nan cawlcanghnak ah ka mipum in  khuacaan khuacaan ah ka rak itel ve i nan khuahrah, nan hawiher ka mit in ka hmuh ve tik ah tampi kaa lawm ve. Kan hmailei kan miphun hi miphunpi hna karlak ah kan tlau lo nak caah vankam ceu a lang tiin ka hmuh.

Cucaah mino hna sin ah forhfeihnak cabia kan kuat ve hna. Hi cabia hi ICBC Nunphung le Zatlang nih mino hna cawnpiaknak nithum an tuah lio ah chimrel awk in ka tialmi a si Mino 50 tluk an kai nain kum no deuh tete an si caah contents tu hi ka thlen i CYO nan dihlak ca tu ah ka rak thlah. A huam lo mi nih delete rak tuah cawlh te u. Cabia hi a sau caah dothnih in ka rak thlah lai. Laimi kan mino hna,

Indianapolis khua i nihnih chung nan cawlcanghnak ah ka mipum in  khuacaan khuacaan ah ka rak itel ve i nan khuahrah, nan hawiher ka mit in ka hmuh ve tik ah tampi kaa lawm ve. Kan hmailei kan miphun hi miphunpi hna karlak ah kan tlau lo nak caah vankam ceu a lang tiin ka hmuh.

Cucaah mino hna sin ah forhfeihnak cabia kan kuat ve hna. Hi cabia hi ICBC Nunphung le Zatlang nih mino hna cawnpiaknak nithum an tuah lio ah chimrel awk in ka tialmi a si Mino 50 tluk an kai nain kum no deuh tete an si caah contents tu hi ka thlen i CYO nan dihlak ca tu ah ka rak thlah. A huam lo mi nih delete rak tuah cawlh te u. Cabia hi a sau caah dothnih in ka rak thlah lai.

Aa Ngun pa (Lian Cin)

Dotkhatnak

Biahmaithi.

Zeizong vialte hi tuanbia chung ah an um dih. Tuanbia in aa hlip phuak khomi a um lo. Tuanbia nih thiltha le thilchia, thildik le thildik lo, a kanchimh. Tuanbia nih nifa kan nunnak ah siseh, hmailei kan nunnak caah siseh lam a kan hmuhsak. Cu caah mifim mi nih tuanbia cu an dothlat i a tha lomi kha hrial an izuam long siloin a thami kha thachin seh tiah sersiam le thancho ter an izuam.

Laimi zong nih kan tuanbia pakhat ah aa tel ve mi kan pupa thawhkehnak le khua le ram an rak tuknak an rak sernak hi hlathlai in kan miphun kan itheihthiamnak ca le kan miphun lungkhat thinkhat in kan thutdir khawhnak caah chimrel hi kan herh ve. Kan pupa hna chan ah catial an rak thiam lo tik ah kan tuanbia hi kan pupa hna nih ca in chiahmi a rak um lo. Sihmahsehlaw tuchan ah upa cheukhat hna nih an theihkhawh tawk le an hlathlai khawh tawk ca in an kan chiah piak. Hi tuanbia ca hna cu Sianginn i tuahmi Research paper bantuk in ( biahalnak le fianternak phun in ) tuah mi a si lo tik ah pakhat le pakhat an theihning le an tialning hi aa dannak le aa kalhnak tete a um tawn. A tu ah keimah zong nih kan pupa hna khua le ram an tlaknak, an kan hrinsornak kong chim kaa tinh tikah hin midang theihning he a khat lomi a um len ko lai. Keimah nih a dik bik tiin ka zumhmi  ka chimrel mi a si ti kha theihter kan duh hmasa hna. Hi biatlang hi a kau tukmi a si ve tik ah sml 2 chung ah hin tling ngai in chimrel khawh a si lai lo. Cucaah ka duhnak zawn tete in ka vun langh ter lai.

 A biapi mi cu hi cawnpiaknak a dih tik ah mino hna nih, Laimi hi apehtlaimi long te kan si nak le, khat le khat ihrial awk a tha lo mi, ithlei awk a tha lomi kan si zia le peng le tlang timi lungput hi a dik lo mi, icawn awk a si lo mi, a si zia kha zaangdam ngai in nan lungchung ah nan riah ter khawh ding kha  ka saduhthah mi cu a si.

2. Lairam kan phak hlan kan tuanbia tawi

Laimi Lairam kan phak hlan ah, kan pupa min, kan khuamin, kan lothawh kan thingphurh, kan holh, kan inn kan lo, kan vawkte an arte, kan thil kan thuam tibantuk hi zeiset a si ti hngalh khawh a si lo. A si nain Lairam kan um hlan kan rak thutdirnak hmun le hma hi fiang ngai in theih khawh an si. Laimi cu Tuluk ram Tibet in a ra mi Tibeto-Burman timi  kan si i  Tibeto-Burman chung ah Assam-Burman timi phu ah aa telmi kan si. Cu Assam-Burman phu ah cun miphun 6, ( Chin , Thet, Burman , Kachin, Naga le Lolo ) kan um i hi miphun 6 hna lak ah Laimi hi Kawlram ah a rak lut  hmasa bik kan rak si. Tibet in Kawlram ah kan rak luh tik ah Hukong thlangkar hrawng kan rak phak hi AD 400 hrawng a si tiin theih a si. Cun Kawlram nitlak-chaklei kap in kan rak lut i Chindwin tiva kam hrawng, Monywa khua chaklei, Cun Chindwin le Irrawaddy tiva karlak um mi Shew Bo khua hrawnghrang, ah kan rak um. A tu Sagaing khua hmun khi “ Chin Suh “ an rak ti i a sullam cu Laimi an ipumhnak hmun ti nak a si. 1971 kum ah Thilhlun kawlmi pawl nih Monywa khuachak ah Zenthawl kuai le Belkuai an hmuh i cucu Laimi long hmanmi a si zia kha an fian ter. Cu thilri hna cu Carbon 13 in an zoh tikah AD 800 lio thil a si tiin an hmuh. Cucu Laimi kan rak umnak a feh ter fawn.

Laimi Kawlram kan rak luh hlan ah hin Kawlram nichuah chaklei kap hin Pyo le Mon hi an rak lut chung cang. Pyo nih Irrawaddy nichuahlei kap hmum hma khi Shan ram tiang in an rak luah cang. Mon nih Kawlram nichuah thlanglei kap vial te an rak hum hak chung ve tikah Laimi hi Chindwin tiva pawng, Irrawaddy nitlaklei kap long an rak conak a si. Cun Laimi cu duhsah tein nitlak lei le thlanglei ah kan ithial hna i thlanglei ah Pakokku, Thilin, Tazet, in Hinthada timi tiang, cun cheukhat Pokpa tlang hrawnghrang Laimi khua kan rak sa hna. Cucu Asho Chin an si i nihin ni tiang an um rih. Tampi cu Kawl ah a cangmi zong an um hna. Hi bantuk in Laimi Kawlrawn kan rak phak i khua kan sak nak hi kum zabu 7 hrawng a si tiin tuak a si i kum zabu 14 tiang Kawlrawn ah khua kan sa hna tiin tuakning a si. Thet hi Laimi hnu ah Kawlram an rak lut i Irrawaddytiva chaklei kap in Manipur ram tiang an itlai. Sihmanhsehlaw, Thet hnu in Kawlram ah a rak lut mi Kawl pawl (Burman) nih an pon chuah hna i Manipur, Sagaing, Rakhaing, Kachin ram tibantuk in an ithekthai dih hnu ah an miphun tiang a lo tlau dih. Laimi kong hi Pagan lungca ah tial a rak si cang. Pagan uknak hi AD 1044 in 1287 tiang a si. Cu lio caan ah Laimi le Kawlmi an ramri cu Monywa khuachak meng 21 a hlat nak i a ummi Alung an timi khua khi a rak si. A sullam cu Laimi le Kawlmi hi innpa chakthlang bantuk in khua an rak sa hna i Kawl nih Laimi hi an rak uk bal hna lo tihi a fian ter.

3. Zei ruang ah dah Laimi hi Kawlrawn in Lairam tlangcung ah kan rak kai ?

Kan pupa hna hi ramtha ramnuam a si mi Kawlrawn ah um lo in tlangcung cheng lak ah khua an rak sak mi hi an duh ruang ah cun a si lai lo, um kho lo in miphun dang nih an rak tuah ca hna ah a si lai tihi lung in hei ruah damh khawh ding khi a si. Cucu Kawlram tuanbia ah a fiang ngaingai. Pagan uknak cu Kawl pennak tiah chiah a si i AD 1044 in 1287 tiang, cu can lio ah Laimi Kawlrawn ah dai tein an rak um.. Pagan uknak a dih tik ah Sagaing, Pindaya, Invua tiin uknak fa tete in an um hna i khat le khat an i do hna. AD 1287 in 1363 tiang hrawnghrang, cun Shan uknak hi a vung thawng ciamman i AD 1364 in 1527 tiang Ava Dynasty tiin Shan pennak a rak dir. Cu Shan pennak cu thlanglei ah Pegu tiang, nichuah lei ah Shan ram tiang, nitlak lei ah India , nitlak chaklei ah Naga tiang uknak a kauh chap tiin a um. Kalemyo khua hna ah Shan Bawi pakhat ( Amin.. Ci-Tawng-Ngio ) a chiah i 1374 kum ah Kale Siangpahrang inn an sak. Cu ah cun Laimi kha Inn an sak ter hna, Tlakrawh an rawh ter hna, an hrem tuk hna ah an kutdong tiang an tan hna tiin pupa hna nih tuanbia ah an chim. Cu bantuk in Shan hremnak a ing mi si hna sihnaseh, a ing lomi sihnaseh duhsah tein nitlak lei tlang cung ah an rak kai hna. Hi  hremnak a ing mi hna hi Tidim peng lei a kai mi Laimi hi an si deuh tiin theih a si. Cu tuanbia nih a langhter mi cu Laimi tlangcung kan rak kai mi hi kum zabu 14 hrawng a si tiin ruah khawh a si.

4. Kawlrawn in Lairam kan rak kai ning.

Laimi Lairam ah kan rak kai nak lamtluan zoh tik ah Chindwin le Irrawaddy karlak in Salinci lei ah kan kai hnu ah Phuwin tlangtluan ah kan rak um tiin zumh a si. Phuwin tlang ah hin Kawl nih pura tampi an tuah i khuadawh ngai in a um. A si nain cu tlanghram ah cun lungdonh pakhat a um i  cu lungdonh ah cun mipa zuk an suai. Mipa cu a sam hi hmailei ah aa tawm. Kawl hi hnulei samtawm phun an si. Laimi lak hmanh ah kanmah Lai a timi long hi hmailei samtawm kan si. Cu hmanthak zoh in Laimi hi Kawlmi hlan ah cu hmunhma ah kan rak um cang tiin tuak khawh a si.

Cu hmun cun nitlak lei ah kan ra i Letsa tiva kan phan. A cheu nih Letsa tiva a hna lei an hrawn i Bawinu va lei ah an va liam. A tu Lungngo le Lotaw khua karlak Luithiangcerh an timi hmun an phan. Cucu Matu Laimi khi an si. An hnu in Zotung nih an rak zulh ve hna i Luithiangcerh ah cun khua an sa ti hna. Cu hnu cun Matu nih Matupi ah, Zotung nih Zotung ram ah an ithial. Cu caah Luithiangcerh cu Matu le Zotung unau bantuk in khua kan sak ti nak a si tiin nihin ni tiang tuanbia ah an chim. Malaysia ummi Matu le Zotung nih cu hmun ah Vailamtung an phun ter hna i Kawl ralkap nih an phur ter hna ( ka theihmi biadik a si dik maw ). Cheukhat Laimi hna hi Letsa tiva kha a sum lei ah an hrawn hnu ah Kale nelrawn ah khua an sa hna. Cu hna cu Tidim Zo. Mizo, Hualngo le Lai kan si hna. Halkha, Thantlang Laimi hna hi Run tiva kan hrawn than i Simpi khua ah kanrak phan. Hi Simpi khua kan phak hi AD 1400 hrawng a si lai tiin zumh a si. Hi ka ah hin saunawn kan um. Dongral tuanbia ( Ngun nu tuanbia ) zong hi Simpi kan um lio tuanbia a si. Simpi ah hin Inn 800 tiang kan um tiah tuanbia ah a um ( Simpi khua ah hin Inn 800 tlum awk hmunhma a um lo nain Inn 80 hna a si hnga maw tiah ruah len awk in a um ). Cun Simpi in Sunthla khua taw ummi Lailun le Lungtial ah Halkha Thantlang Laimi cu kan ithial than. Lailun le Lungtial hmun in Falam le Thantlang peng karlak um mi Zotlang ah kan ithial, Lailun le Lungtial ah hin sau tuk um dawhkan si lo.  Zotlang cun Thlanrawn, cheukhat Halkha, Thantlang peng ah an ithekthai hna. A caan hi AD 1500 hrawng a si lai tiin zumh a si. Tidim Zo hna hi Kale Shan Siangpahrang hremnak an tuar lo tik ah tlang ah an kai ve i Cimnuai ah khua an sa hna. Cu caah Tidim Zo hna nih Laimi chuahnak Cimnuai tiin an chim theu. Cu Cimnuai cun Tidim, Tonzang peng ah an karh. Mar pawl hi Seipi ( Kawlni ) ah an um i kannih cu Seipi chuak kan si an ti ve.

Halkha Thantlang Laimi hlan ah hin Khumi, Bawm, Leitak timi Laimi phun hna hi kanmah hmai ah Lairam an rak kal. Halkha Thantlang Laimi Simpi an um lio ah hin Bawm pawl cu Thlanrawn khua hrawnghrang ah an rak um. A tu Thlanrawn khua pong ah Bawm Khuarawp timi a um rih. Khumi hi Lungpi hrawnghrang ah an rak um. Cu hna cu Thantlang, Zophei Lautu tiin duhsah tein thlanglei ah an i thawn i, Khumi nih Paletwua ah, Bawm nih Bangladesh ram Bawmram ah, Leitak nih Chittakawng Hilltracks ah khua an sa hna.

A tu Falam peng ummi Laimi khi kanmah Halkha Thantlang um Laimi hnu deuh ah Lairam a rak kai mi an si. Tuanbia a um tuning ah Kawlrawn in unau pathum a rak kai mi tefa kan si ti a si.. Cu unau pathum an min ah theihning an ikhat ve lo. Khualsim nih unau pathum cu Ral Thang, Thuan Khai ,le Phurh Hlun an si an ti. Zangiat nih cun Ral Thang, Thuan Khai le Hlawn Ceu an si an ti ve. Laizo nih  Thuan Khai, Phurh Hlun le Zapial an si i Zapial fa ah Hlawn Ceu a si an ti. Cheukhat Laizo nih Ral Thang, Phurh Hlun le Hlawn Ceu a si an ti rih. A si nain Hlawn Ceu cu Thuan Khai le Mang Tial nih Lailun an phak hnu ah an hrinmi a si tiin theih a si caah, unau pathum cu, Ral Thang, Phurh Hlun le Thuan Khai an si tihi biadik ah chiah a si.

Ral Thang upa bik a si tiin chim a si. A unau pa hnih he Lairam an rak kai ti nain Ral Thang hi Tlangtlang an timi hmun ah a tang ta, cu hnu cun Simpi ah a ra tiin chim a si. Ral Thang thawk in a tefa hna hi an dot hlat tik ah 1987 kum ah chan 15 kan si an ti caah Ral Thang Simpi a phak hi AD 1580 hrawng a si lai tiin tuak a si.

( Lungchung in ruah awk a um mi cu chankhat cu kum 25 in tuak a si i chan 15 kan timi hi kum 375 a rau timi he aa lo nain tuan ah a thi mi hna an si ah cun cu nak in a tuan kho, tihi theih a hau. Cu caah kum tuak mi hi hrawnghrang tiin ruah awk a herh tawn ).  Ral Thang fa pahnih, Simpi le Ma E an si i Ma E fa le nih Halkha peng ummi Rinpi, Rinte, Haiphai, Keipaw timi khua hna khi an ser. Simpi fa le nih Khualsim peng khua tampi an ser.

Phurh Hlun fa le nih Zangiat peng khua le ram, Zultu, Lumbang, Locawm, Hlimzawl, Khawlai tibantuk khua an ser ve. Phurh Hlun hi fapa pali a ngei hna i upabik Sum Thang tefa chanrelnak in zoh tik ah chan 11 in an irel ve nain fahniang pa Nu Hua tefa hrinsor in cun chan 13 kan si an ti than.

Thuan Khai hi fa pathum a ngei. Tai Sun, Hlawn Ceu, le Hring Lum an si. Thuan Khai nih cun a tu Sunthla khua khi a tlak. Cu ah cun a fa upabik Tai Sun cu a um. Hlawn Ceu hi achangtu a si i Mangkheng khi a tlak. Hlawn Ceu cu fa 10 a ngei than i a fa le nih Laizo, Zalai, Thanhniar, Kawlrawn, Ramthlo, Hmunpi, Zomual, Tikual, Hrianghnang tibantuk in Hlawnceu ram tiah khua le ram an ser. Hlawn Ceu fapa upa bik Za Hup lei kap in Mang Kip Pian ( Ka Sianghngakchia a si ) tiang ah chan 13 an si. Hlawn Ceu cu Mangkheng khua ah a thi. Thuan Khai fa a hniangbik Hring Lum nih Hau Hulh le Za Hau a hrin hna. Hau Hulh fa le cu Sim tiah an i au. Za Hau fa le cu Za Hau tiah an i au ve. Za Hau in a tefa a dotdot in Thang Tin Lian tiang ah chan 10 an si i a tu Kan nu Van Lian nu ( Pi Tlem Cin ) khi chan 11 nak a si.  Hi vial hin Falam peng Laimi chuahkehnak cu za rih seh law.Hi hmanthlak nih a langh ter mi cu Falam peng ummi Laimi hi unau taktak an rak si tihi a fian ter.

Tidim lei Zo a timi hna tu hi cu, a kan hringsortu hi a min ah Zo ti a si i a mah hrinthlak kan si tiin an pom. Cu a hringtu  Zo in chan 28 tiang an tial khawh i Tidim lei le Hualngo hna an phun min he an peh ter khawh ve. Falam peng, Halkha le Thantlang lei kap um mi kan phunmin tu he cun an peh tlai ter kho lo.

5. Halkha Thantlang lei Laimi

Halkha Thantlang peng lei um kanmah Laimi kan kong kan chim hlan ah Laimi kan ithenning hi athlungpi in zoh hmasa u sih.

( 1 ) Kan sam tawmning zoh in phunthum in then a si.

 ( a ) Lukhengcung sam tawm mi hi ( Hmailei sam tawm ti zong in an chim theu ) Falam  peng cheukhat, Halkha peng, Thantlang peng le Matupi peng cheukhat ummi Laimi kan si hna i Lai tiin kan i au hna.

 ( b ) Cun hnulei sam tawm mi hi Tidim peng, Tonzang peng, Falam peng cheukhat um mi Tidim Zo, Paihte, Mar, le Hualngo pawl an si hna.. Cu hna cu Zo tiah an i au ve.

 ( c ) Siar lei sam tawm phun hi Masho, Khumi, Asho timi pawl an si hna i thlanglei Lairam le rawn ah a um mi an si hna.

( 2 ) Kan awcawi zoh in chaklei laimi hi phuhnih ah then a si.

  ( a )Topa group ( Zo a ti mi, hnulei sam tawm pawl ).

  ( b ) Bawipa group ( Lai a ti mi hmailei sam tawm pawl ) tiin then a si rih.

Halkha Thantlang peng pupa tuanbia ah Zotlang in kan chuak ti bia a um. Chim duh mi cu Zotlang ah kan rak um ti khi a si. Zotlang hi Falam le Thantlang karlak ah a um. Zotlang hin cheukhat cu Thantlang peng chung ah kan rak lut. Tahchunnak ah Zotlang in Lungzerh ah, Zotlang in Cawngthia ah, Zotlang in Hlawngzang ( Thantlang khua hmasa bik ), Zotlang in Lungcawi ah, tibantuk in tuanbia a um. Zotlang in Thlanrawn ah cheukhat cu kal a si. Cu caah Zotlang timi hmun hi kan pupa hna hmunkhat khua an rak sak nak a si tiah chim khawh a si. Hi Zotlang ah hin kanphun min tete a rak um cang tiah theih khawh a si fawn. Tahchunnak ah Zotlang in Tlumang le Lailung nih Ngunnu Lung ( Cawngthia ) ah, Zotlang in Mualhlun le Tinhlawng nih Hlawngzang ( Thantlang khua ) ah tibantuk a um. Zotlang kan um lio i a rak um cang mi phunmin an tial mi belte ah cheukhat cu Halkha phak hnu i Zathang fa le min zong an telh caah chambaunak a um tiin ruah khawh a si.

Zotlang hnu ah Thlanrawn hi Halkha Thantlang peng mi caah kan hrampi bik ah chiah a si. Thlanrawn in Hranhring ah, Thlanrawn in Aive ah, Thlanrawn in Hniarlawn ah, Thlanrawn in Chuncung in Phailenzawl in Hlawngzang ( pakhatnak Thantlang khua ) ah, Thlanrawn in Chuncung in Khuafo ah, Thlanrawn in Chuncung in Lungtianpi ( Senthang peng ) ah, Thlanrawn in Sakta ah, Thlanrawn in Hairawn in Bialcin in Zokhua ah, tibantuk in tuanbia hi a um. Cu nih cun a langter mi cu, Halkha Thantlang peng mi hna hi Thlanrawn ah kan rak thudir ti hna, khua kan sa ti hna tihi a si. Kan hrampi hrim hi hmunkhat kan rak si tihi a langh ter.

Thlanrawn in Laimi cheukhat cu Chuncung Cerhceu hmun ah an ithial. Chuncung in Phailenzawl ( Hakha in Falam lei lam, De Ni Ngakhawr hmun khi ) an ra i hi Phailenzawl tuanbia hi Hakha Thantlang kan tuanbia ah hmualngei ngai in a um mi a si. Phailenzawl ah hin Cinzah khuang cawinak timi zong a um caah hi ka hmun ah hin Cinzah an rak um cang tihi a langh ter. Hi Phailenzawl in Mualhlun le Tinhlawng nih Thantlang khua pawng Raciah va le Raphai karlak hmun Hlawngzang ah khua an ser  Hlawngzang khua um mi Hlawnching pa an put, tiin tuanbia a um. Cheukhat nih Zotlang in Hualhlun le Tinhlawng hi Hlawngzang ah an ra i Phailenzawl um mi Hlawnching pa an put tiin chim a si. Chimkhawh mi cu Thantlang Hlawngzang khua hi Hakha Phailenzawl in humhak mi le tlakmi a si tihi a si. Zokhua Siakhel phun zong hi Thantlang Hlawngzang khua in Zokhua mi Bialcin ah an rak um lio ah a ra mi a si tiin theih a si fawn. Hi Phailenzawl in Hakha Mualzung ah, cu hnu cun Hakha timi khua cu ser a si. Hi Hakha hi Khenglawt le Zathang khua ti a si i Zathang fa le panga, hi phun min paruk ah an ichuah. Zabiak hi Zathang fapa upa bik a si i a fa le pahnih kha (1 ) Sangpi Zathang, ( 2 )Sangte Zathang tiin le a tang mi Zathang fa pali hna kha ( 3 ) Darkhuah Zathang ( 4 ) Nguntual Zathang, ( 5 ) Vaingam Zathang, le ( 6 ) Hranglung Zathang  timi phunmin ah an chuah i Hakha peng Thantlang peng Senthang tibantuk hmunkhip ah khua an ser. Cu ve bang in Hlawngzang khua in Thantlang ah an ithial hnu ah Cinzah le Hlawnching nih an hruai hna Thantlang peng khua le ram cu an ser ve. Chimduh mi cu Thantlang peng ah Hlawnching Cinzah ti deuh khuakip a vakvai mi le khua a ser mi an si ti khi a si.

   

==========

Dothnihnak

Halkha le Thantlang peng chung kan rak luh hnu i kan pupa hna khua le ram an sernak tuanbia zoh tik ah zalawng tein khua an tlak, keimi nangmi ti a um lo tihi a lang fawn. Tahchunnak tete vun langh ter duh mi cu

1. Chuncung, Surkhua ( Senthang peng ) le Calthawng ( Zotung peng ) le Miram tlang khi zoh hnik u sih. Thianhlun phun hi Chuncungbawi tiin tuanbia a um. Chimduhmi cu Chuncung khua hi Thianhlun nih an rak hruai hna, an rak kilhkamh hna ti a si. Cu Chuncung khuami Thianhlun a min Mang Sui an timi hi Chuncung in a unau hna kaltak in hmundang ah khuatlak awk in a kal i Senthang peng Lungtianpi ah khua a ser. Lungtianpi in Phaizawng in Surkhua  tibantuk in Senthang peng a tefa nih khua le ram an ser hna. Thianhlun phun cu Zophei khua tlang tiang an karh rih. Cu long siloin Chuncung pa Thianhlun Mang Sui tefa hna nih Zotung ram Calthawng tiang khua an sa hna long hmanh siloin Maramtlang tiang a tefa cu an karh i Lairam chung long siloin India ram tiang Chuncung Thianhlun pa Mang Sui tefa hna cu nihinh ni tiang an um.

2. Zokhua, Thantlang le Ngaphai khua khi zoh rih u sih. Ngaphai khua khi Zokhua Khengmual phun a min Far Thlai ser mi a si i Thantlang in a ra mi Cinzah pa Mang Hlei zong nih khua le ram a humhak pi ve. An hla hmanh ah ( Bi hlo a ca pa hnei va ne, Thu na zo a lai ti te u la, Fathai lo khu taw a thu zau ) tiin an sak. Zokhua Khengmual Far Thlai tefa cu Ngaphai khua long siloin Mizo ram tiang an karh. Mizo ram um mi Khengmual hna hi Ngaphai khua um mi Fartlai lungkua hi kan chuahkehnak a si an ti i kum caang ah thlacamnak in caan an rak hmang tawn.

Cu tuanbia nih a kan cawnpiakmi cu kan pupa chan in peng le tlang tihi a rak um lo. Central Chin timi Lairam laifang hmun le hma hi kan vulei kan humhakmi a si tihi a lang.

Kan pupa hna nih khua le ram ahruaitu hna an thim an lak tik hna ah khua dang pipi an si nain an unau le an miphun hawi an si nak le, Laihritlai le Laikhat an si nak kha, a hram ah an chiah caah Bawi ah an rak i tleih hna. An ikawl an ila hna i khua an rak sa hna. Tahchunnak tete vun langh ter u sih law,

1. Leitak khua mi le Thangaw khua mi cheukhat cu Leitak um mi Thang Ma Cem hruainak in Leisen khua ( Vuangtu khua pawng ah ) an tlak. Leisen khua an um lio ah Hautheng miphun nih hna hnawhnak an pek lengmang hna. Cu caah a hruai tu le an Bawi caah Halkha Sangpi Thang Ding fa Al Bik le Hlei Lian an lak hna. Al Bik le Hlei Lian ho cun Leisen in Khuacarek ah, Khuacarek in Vuangtu ah an ithial hna. Hi Vuangtu khua hi khuarawp a rak si. An hlathlai tik ah cu khuarawp in Thangzang ah a thial mi Hlawnchingpa Mawng Ki khuarawp, a si tiin an theih. Cu caah Mawng Ki cu an sawm than i Vuangtu khua cu an tlak. Cu hmun cun a niam Zophei tlang khua hna khi an tlak than hna. Hmuh khawhmi cu Leitak, Lautu ( Thangaw mi hna ), Halkha le Thantlang ti um lo in miphunkhat le unau in an ihmu an iruat caah an isawm, an ila i khua an rak sa ti hna. Holh zong phunthum in an holh, an thiam an theih. An holh a daannak nih a then kho hna lo. An hram pi a si mi an thisen nih a sengh chih hna.

2. Phaikhua khi Cawngthia in Van Dul le Ral Hlei nih an ser mi a si. Van Dul le Ral Hlei nih Buanlung le Leitak an sawm hna i khua cu an sa hna. Van Dul khua uktu a si. Cun Buanlung holh a dang, Leitak holh a dang,  Cawngthia holh ( Halkha Laiholh ) a dang, nain unaukhat, miphunkhat an si nak kha a hram ah an chiah i an isawm, an ila, khua an sa ti hna. Khua khuakhat ah holh phunthum an holh an thiam. Holh aa dannak nih khan a then kho hna lo.

3. Thantlang peng um mi Dawn khua ah khin Nu nih Dawnholh ( Hakha Laiholh ) an holh i Pa nih Mizo holh an holh. An holh a dannak nih Dawn khuami an si nak a dawn khan lo. Thisa khat an si nak le an tuanbia nih khan khuakhat ah a ser hna. 

Kan pupa hna hi miphunkhat an si nak le ithen awk a tha lo mi kan si ti theihnak ah lam hla pipi in an ikawl, an ithi, an ila, hna i, thi le sa in an ihring, an isor hna.. Tahchunnak tete vun langh ter rih u sih law.

1.  Zophei khuatlang khuasa mi Vuangtu Al Bik le Hlei Lian tefa Leisen Zathang hrin nih Zokhua fanu pariat, Thantlang fanu pahleikhat, Hakha fanu Pariat, Sakta Sawmhal fanu pakhat an thit hna.

2. Leitak Hlawnceu Bawi Sai Thang hrinthlak hna nih Hakha Sangte hrin fanu pathum, Leisen Zathang hrin fanu pahnih an thit hna. 

3. Senthang peng Pumlen  Tin Uk nih Zokhua Siakhel Lian Chum far a thit. Zokhua Lian Chum nih Hakha Sangpi That Cin far Sai Tial  athit. Thantlang Lal Luai nupi Hakha, Thangaw Thawng Ling nupi Hakha, Ngaphai Mang Hlei nupi Hakha, Hnaring Lian Kulh a nu Hakha, Tlangpi Mang Ling, Ro Thang, Surkhua Mang Kung le afa Van Kio le Van Kio fa Tung Lian Tin an nupi hna Hakha tibantuk in Laikhat kan sinak, kan ipehtlaihnak kan ihrin kan isornak hi a lang. Tuchan zong ah peng le tlang min a dannak nih ithit ilaknak hi a kan dawn lo. Kan pupa hna bantuk in kan ila, kan ithi hna. Thi le Sa in Ruahram ngerh in a ngerh mi kan sinak  kha nihin ni tiang kan nun pi.

Kan pupa hna khua an rak tlaknak, an ithialnak tuanbia tete zoh tikah umnak hmun le hma, peng le tlang timi hi a ho pa theng hmun le hma, peng le tlang ti a rak um lo, cu hmun le tlang i a um mi hna an um caan chung i an hmun le an hma, an peng le an tlang sawhsawh a si. Cu caah peng le tlang timi hi miphun min in dir pi awk a si lo tihi a lang.

Tahchunnak ah Vanmual khua tio nak tuanbia hi zoh hnik u sih.

Vanmual khua ti mi hi Lichia khua pawng, Timit tiva cung ah a um mi khua a rak si. Hi khua hi Hausen khua in Tial Hngak nih a rak tlak. Tial Hngak hi Darkhuah chung a si. Darkhuah cu Zathang fa a si caah Tial Hngak hi Hakha Darkhuah a si ti hi el awk a tha lo. Hakha Darkhuah pa nih Vanmual khua a tlak tikah a mah long khuasak a tih caah Hakha Sangte Lian Nawn a sawm. Lian Nawn cu Hakha ah roco a si caah Bualtak nu he an hrin mi Hram Cem tu kha Tial Hngak sin ah a kal ter. Tial Hngak nih Hram Cem cu Vawkkeuh Arkeuh a cheuh. Nikhat cu Zokhuapa Vanmual a phan. Khuachung lut lo in hauka in lo in a tlung mi a ngiat hna. Vanmual nungak dawh pakhat a hmuh i a hnu in a zulh. Nungak nu cu a nu le a pa an um lo caah zalawng in an i duh. Cu bantulk in khualpa nih a nupi a hman cu Darkhuah chung an thin a lin, mi an isawm i Zokhua pa cu an luh hnawh i an thah. Cu thawng cu Zokhua nih an theih tik ah an thin a hung, phuhlam awk ah khua an khang. Vanmaul mi nih Zokhua khuakhannak an theih tik ah Zokhua tih ah Darkhuah chung vial te nih Vanmual khua cu an chuah tak. A tang mi Sangte chung zong cu Zokhua tih ah Vanmual in an chuak i Sakta Bawi sin ah an kal i umnak hmun an hal. Sakta Bawi nih hmun a pek hna i a tu Buan Lung khua timi khi a si.

Vanmaul in a chuakmi Darkhuahchung cu Zophei tlang Vuangtu khua ah an kal. Vuangtu khua ah Ral Dun a bawi lio a si. Vanmual nungak hi ti an than lio ah Ral Dun nih a sal pawl kha a tleih ter hi a phunphun in hnahnawh a pek hna. Cu caah Vanmual nih Ral Dun an celh lo caah Thantlang lei ah an kal than i Thantlang khuahlun innral nabual ah khin khua an sa than. Vanmaul khuami Vuangtu an um lio ah Vanmual pa pakhat a thi i cu hmun ah Bungkung Vanmaul nih an cin, Vanmual bung tiin nihin ni tiang a um rih. Cu lio ah Thantlang ah hin Cinzah Zahuat a bawi lio a si. Zahuat nih Vanmual mi hna cu a zangfah hna i Thangzang ram a hal piak hna i cu ah cun a um ter hna. A tu i Sihhmuh an timi khua khi a si.

Hi Vanmual khua tionak tuanbia nih a kan cawn piak mi cu,

Hakha Darkhuah chung pa hi Hakha a um lio ah Lai tiah a auh hnu ah Senthang peng um Hausen, Vanmual khua a phak ah Senthang tiin va au seh law, Zophei peng Vuangtu khua a phak ah a miphun hi Zophei tiin a auh a herh long siloin, Thantlang Innral in Sihhmuh a phak hnu ah  a miphun min hi Thantlang tiah auh lo awk a tha ti hnga lo caah a chan chung ah a miphun min hi phunthum, aa thlen a hau

Cu bantuk thiamthiam in Cinzah, Hlawnching, Bawitlung, Sangte Zathang, Mualhlun tibantuk zong hi an um nak peng le tlang min zoh in chankhat hnu chankhat an mi phun min hi thlen leng mang a hau hnga. Tahchunnak ah A pu ah Zokhua miphun, a fa chan ah Senthang, A tu chan ah Lautu, tiin thlen lengmang a herh hnga.

Cu caah Senthang, Zophei, Lautu, Thantlang, Zokhua, tibantuk hi miphun min a si lo, kan umnak hmun le hma min a si tihi tuanbia nih a kan chimh. Kan miphun min cu Lai a si. Khuaruahhar awk ngai in a um mi cu Lai timi kan miphun min kha biapi biahla ah chia lo in kan peng le kan tlang min kha miphun min ah chiah in ithithruai duhnak, izohkhenh duhnak thinlung le lungput hi Hakha Thantlang peng ummi Laimi cheukhat lak ah hin a thang cho deuhdeuh in a lang. Lairam vulei leng ah kan thutdir hnu hrim ah hin hi bantuk thil umtuning hi a thawng chinchin in a lang rih. Hihi kanmiphun lak ah a mui a chia bik mi lung put a si.

Kan pupa chan, an Vulei a bit tuk lio caan, a ho he hmanh pehtleihnak um lo in, Cangai bang anmah khuakhat te Vulei pumpi bantuk in an rak ruah lio caan ah hin khua khuakhat le pengkhat kha miphun pakhat bantuk in an rak hmuh. Cu caah Zokhua miphun, Sakta miphun, Cawngthia miphun, Laizo miphun Zahau miphun tibantuk in lungput an rak ngai. Cu bantuk caan cu kan lonh dih cang tihi mino tampi nih nan nun pi a herh.

Mirang kai hlan ah Laimi cu peng le tlang timi um lo in Cinzah nih an ser mi khua kha Cinzah nih an uk hna. Cu bantuk in Zathang, Hlawnching, Hlawnceu, Mualhlun, tibantuk in khua le ram a ser tu nih a si lo ah uktu Bawi ah an put mi hna nihan rak hruai, an rak uk hna. Mirang nih Lairam a lak dih hnu zong ah hlan pupa ram uk ning in tuanvo pek a si. Peng, tlang ti a um lo. 1948 ah kanmah tein uknak nawl kan vun hmuh tik ah zapi thimnak Democrcacy uknak kanmah teinkan ithim. Cu ni cu Chin National Day ti a si. Cu caan thawk cun uknak lei kap in Zophei peng, Lautu peng, Zokhua peng, Senthang, Miram, Mi E, Khualhringtlang, Vailamtlang tibantuk in peng thennak tuah a rak si. Cu bantuk in peng le tlang an rak then lio ah hmun le hma, le aw cawi a naih deuhdeuh khin zoh in peng  le tlang cu then a rak si taktak. Sihmanhsehlaw hi peng thennak nih hin tlangkhat, pengkhat um mi hi miphun pakhat, miphun dang pakhat an si ti nak a si hrimhrim lo. Pengkhat le pengkhat hi an i dang ti nak zong a si fawn lo. 1962 kum ah uknak a thlen tik ah cu peng min cu a tlau than. Kum 14 long Peng min hi Cozah Record ah a um.1962 in nihin ni tiang kum 47 chung ( chanhnih chung ) peng le tlang min hi Cozah Record ah a um ti lo. Hmailei caan zong ah hi peng le tlang min hi a um kho ti lai lo tihi vulei cung tiluan nak in kan theih kawh. A si nain Khrihfa Biaknak lei kap in peng le tlang min cu hmun cheu ah fak pi in kan dir pi. Kan tharchuah. Kan nun ter. Thazang lak nak ah kan hman. A hleice in ramchung um cheukhat Khrihfabu nih ramleng um mi unau cheukhat kha an kan forh, peng le tlang min kha nun ter awk ah tha an kan pek. Cu nih cun lungkhah lo nak le lung ihmuh khawh lo nak a chuah pi. Cuticun kan miphun kha kan itheih lo kar ah duhsah tein a kanthenthek.

 Nihin kan Lairam, Hakha Thantlang peng chung kan thut dir ning zong khi zoh hnik tuah u sih. Hakha le Thantlang hikan khuapi ah ser a vun si tikah khuakip in kan ra hna i inn le lo he khua kan sa hna. Cu bantuk in khuapi kan ser tik ahkan kal tak mi kan khua min le kan peng min kha kan i ken ti lo. Kan khua le kan peng vulei leng ah kan thut dir cang caah kan um nak hmun, Hakha le Thantlang khua cu kan ser, kan tamh, khat le khat kan ithi, kan ila, kan izohkhenh hna i Hakha Thantlang kan khuapi ah rem tein kan thu dir hna, Chiatthat nak ah siseh, Biaknak lei ah siseh, peng le tlang min in ithithruainak kan hmu lo. Hakha le Thantlang hnu ah khuapi kan vun ngeih than ah cun cu ve bang in kannung lai tihi a fiang.

Cu bantuk in nihin ram dang i khua a sa mi kan nih Laimi hna zong nih kan nun ve awk a si. Hi bantuk in ram dang ahkan thutdir tikah kan miphun hmanh hi a lo tlau sual lai tihi phan a um zungzal. Cu caah ram dang a thudirmi Laimi a hleice in mino hna nih lungkhat thinkhat in kan thutdir khawhnak le kan ithithruai khawhnak lam hi dir pi peng awk ah tial duhmi cu a si.

Ka bia donghnak ah Hakha Thantlang peng um mi Laimi hi Lairam kan rak kai lio in Simpi in Lailun in Zotlang in Thlanrawn tiah a dotdot in khua a rak sa ti mi kan si. Hakha le Thantlang peng chung ah khua le ram kan ser nak in siseh, kan phun le kan hram in siseh, kan ithit kan ilak nak in siseh, kan thil kan thuam le kan thlacam kan tiphul nak in siseh, then awk a tha lo mi kan si hna tihi mino nih nan nun pi cio awk ah kan forh duh hna.

Aa Ngun pa (Lian Cin)

1. References:
2. Sing Khaw Khai ( The theological Concept of Zo in Chin Tradition and Culture, 1984 )
3. Vumson ( Zo History )
4. Lai History in Lai ( Chuahkehnak ), Lai Autonomous District Council, Lawngtlai )
5. Ro Thang ( Pu Ro Thang le Lairam tuanbia )
6. Lian Sakhong ( Religion and Politics among the Chin People in Burma ( 1896-1949 )
7. Bawi Hu ( Zokhua tuanphung le phunglam )
8. Khuabung Lian Kung ( Leisen Zathang tuanbia )
9. F.. Lai Len ( Sia herh bia )
10. Zapeng Sakhong ( Lai tuanbia, 2002 Lai Seminar )
11. Stephen Ni Kio ( Lai nun phung )
12. David W.& Barbara G.Fraser ( Mantles of Merit, Chin Textiles from Myanmar , India and Bangladesh )
13. Lehman ( The structure of Chin Soceity, 1963
14. Carey & Tuck ( The Chin Hills )
15. No I BEHS, Hakha ( Golden Jubilee Magazine )